در روزهای اخیر برخی اخبار غیررسمی در فضای مجازی و خبری حکایت از آبگیری سد چم شیر در استان کهکیلویه وبویراحمد داد؛ سدی که بدون رعایت برخی ملاحظات صریح محیط زیستی و به طور پنهانی ساخته شده و بیش از ۹۴ درصد عملیات اجرایی آن انجام شده است. اما ایرج حشمتی معاون محیط زیست انسانی سازمان حفاظت محیط زیست تاکید کرده که تا مشخص شدن کامل نتایج ارزیابی ها و گمانه های جدید، اجازه آبگیری سد چم شیر داده نخواهد شد؛ زیرا همان طور که رییس سازمان در سفر اخیر خود به کهکیلویه وبویراحمد گفته است “اجازه تکرار گتوند دیگری را در کشور نخواهد داد” .

حشمتی گفته که « اگرچه مسوولان آب منطقه ای استان، پیشتر اعلام کرده اند که نتایج آزمایش ها نشان می دهد بحث انحلال سازندها و شورشدن آب در دریاچه سد، منتفی است؛ اما به علت دغدغه کارشناسان و سمن ها، ریاست سازمان حفاظت محیط زیست از وزیر نیرو خواسته اند که یکبار دیگر گمانه زنی انجام شده و با حفر چاهک به صورت کاملا تصادفی و در نقاط مختلف، نمونه برداری صورت گیرد و نتایج نمونه برداری از لایه های زمین به صورت نیم رخ های عمقی و عرضی به سازمان محیط زیست داده شود تا مشکلی پیش نیاید. همان طور که رییس سازمان حفاظت محیط زیست در سفر به استان کهگیلویه و بویراحمد اعلام کردند، سازمان حفاظت محیط زیست اجازه تکرار گتوند دومی را نخواهد داد و حتما بایستی نتایج ارزیابی مطالعات در دریاچه سد چمشیر به تایید مراجع ذیصلاح برسد و تا اطمینان حاصل نشود، این سازمان هیچ مجوزی برای آبگیری نخواهد داد.»

فاجعه ای به نام گتوند

پیشترها رسم بر این بود که اگر عملیات اجرایی پروژه ای آغاز می شد، به نام اینکه بیت المال صرف ان شده و باید افتتاح شود آنرا به اتمام رسانده و افتتاح و بهره برداری می کردند. همین دیدگاه باعث شد که “سد گتوند” با وجود هشدار کارشناسان محیط زیست و زمین شناسان و اعتراض های فعالان درباره وجود گنبدها و رگه‌های نمکی در مخزن آن، آبگیری شود و پس از آبگیری، فجایع متعددی از جمله افزایش شوری آب در پایین‌دست، شوری آب رودخانه کارون، به زیر آب رفتن مقدار زیادی زمین‌های مرغوب کشاورزی و برخی از آثار باستانی و نیز تخریب هزاران نفر نخل و …. را بر جای بگذارد.

همان زمان برخی زمین شناسان و کارشناسان محیط زیست هشدار دادند که آبگیری این سد فجایع حل ناشندنی و غیرقابل جبران بسیاری را برای منطقه خوزستان به ارمغان خواهد آورد؛ اما “شرکت توسعه منابع آب ونیروی ایران” گوشش بدهکار این هشدارها نبود و با انواع توجیهات عجیب و غریب و حتی گاه متوسل شدن به دلایل غیرعلمی، سعی کرد آبگیری سد را توجیه کند.

رضازاده مدیرعامل وقت “شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران” در پاسخ به دغدغه‌های فعالان محیط زیست که آنها را با عنوان « اعلام نگرانی برخی محافل » تعبیر کرد، گفت: « ما با یک ضریب اطمینان بالاتر از حد لازم، فعالیت‌های کنترلی را با ایجاد پوششی روی این سازه و نیز با پر کردن حفره‌هایی که حتی فاصله زیادی هم از مخزن دارند، انجام می‌دهیم.» با اینهمه اما گتوند فاجعه بارتر از پیش بینی های انجام شده بود و مشکلات متعدد و فراوانی را برای پایین دست و رودخانه های آن و نیز کارون و بخش های بزرگی از خوزستان پدید آورد.

تا آنجا که عیسی کلانتری، فارغ التحصیل اصلاح نباتات در امریکا و وزیر جهادکشاورزی چند دوره کشور که در دولت دوازدهم در تصمیم شگفت انگیزی که حسن روحانی گرفت به عنوان رییس سازمان حفاظت محیط زیست انتخاب شد به صراحت در جمع دانشجویان دانشکده جغرافیای دانشگاه تهران اعلام کرد که « با توجه به اتفاقی که در ساخت و آبگیری سد گتوند افتاد، مجریان این پروژه به خاطر اجرای آن باید محاکمه شوند.»

کلانتری گفت که « پیش از انقلاب، آمریکایی‌ها سد گتوند را از نظر زیست‌ محیطی بررسی و محل احداث سد را ۱۵ کیلومتر بالاتر تعیین کردند. بعد از انقلاب در بررسی‌های صورت گرفته، مسئولانی که طرح را بررسی کردند گفتند که آمریکایی‌ها می‌خواستند مخزن سد کوچک باشد؛ به همین دلیل جای آن را نادرست تعیین کردند. با این توجیه سازندگان سد، مکان آنرا جابه‌جا کردند و قرار شد در جای جدید ساخته شود. جای جدید سد، انتقادهای بسیاری را با خود همراه کرد؛ زیرا در نزدیکی آن گنبدی نمکی قرار داشت. شرکت زیرمجموعه وزارت نیرو در دولت احمدی‌نژاد اعلام کرد که روی تپه نمکی نزدیک سد پتوی رسی کشیده می‌شود تا مشکل حل شود. اما این‌ کار فایده‌ای نداشت و حالا آب پشت سد به‌حدی شور شده که نمی‌توان برای آن کاری کرد و ۵/۵ برابر شوری آب خلیج‌فارس است؛ به همین دلیل، به نظر من مجریان این پروژه به خاطر اجرای آن باید محاکمه شوند.»

ماه گذشته علی سلاجقه رییس سازمان حفاظت محیط زیست در سفر به کهکیلویه وبویراحمد درباره مجوز آبگیری سد چمشیر گفت:« اجازه نمی دهم “گتوند” دیگری در کشور تکرار شود؛ حساس‌ترین سازندهای زمین شناسی را در استان کهگیلویه و بویراحمد داریم؛ گفته ایم گمانه زنی انجام شود و نمونه برداری صورت گیرد و نتایج نهایی را اعلام کنند؛ در صورتی که مشکل نداشته باشند مجوز آبگیری سد چمشیر گچساران داده می شود.»

مشکلات متعدد چم شیر

واقع شدن دریاچه سد در یک میدان نفتی با چندین چاه نفت، وجود احتمالی سازندها و لایه های دارای نمک در محدوده پیرامونی و دریاچه سد نیز از جمله ابهاماتی بوده است که بحث شوری احتمالی آب دریاچه سد چم شیر را در آینده افزایش داده است.

معاون محیط زیست انسانی سازمان حفاظت محیط زیست در موضعگیری اخیر خود پس از حاشیه های ایجاد شده توسط طرفداران آبگیری سد چم شیر و اعلام اینکه “چم شیر آبگیری می شود” که بر روی سایت سازمان قرار گرفته تاکید کرده است که « با توجه به پیگیری های دستگاه های نظارتی و حاکمیتی مانند کمیسیون اصل ۹۰ مجلس شورای اسلامی، معاونت حقوقی ریاست جمهوری و سازمان حفاظت محیط زیست، موضوع انجام بازدیدها، بررسی ها و نمونه برداری های میدانی توسط این سازمان در دستور کار قرار گرفت.»

ایرج حشمتی گفت که برای موضوع بهره برداری و یا آبگیری از سد با توجه به بررسی های صورت گرفته مقرر گردید تا بررسی های تکمیلی برای تداخل هرچه کمتر میدان نفتی، بهره برداری اصولی و استاندارد از چاه های نفت (به منظور جلوگیری از هرگونه نشت و انتشار احتمالی مواد نفتی از چاه های واقع در دریاچه سد) و نیز بررسی های تکمیلی مربوط به میزان حقابه زیست محیطی رودخانه زهره بر مبنای سه سناریوی خشکسالی، ترسالی و نرمال و ارایه جدول رهاسازی ماهانه حقابه در قالب سه سناریوی تعیین شده توسط وزارت نیرو و عوامل اجرایی سد صورت پذیرفته و پس از ارایه نتایج اطمینان بخش آن، نسبت به آبگیری و یا بهره برداری از طرح (البته به انضمان تحویل یک دستگاه هیدرومتری آنلاین کمی – کیفی به سازمان) اقدام نمایند.»

او تاکید کرد که « اگرچه مسوولان آب منطقه ای استان پیشتر اعلام کرده اند که نتایج آزمایش ها نشان می دهد بحث انحلال سازندها و شورشدن آب در دریاچه سد منتفی است؛ اما به علت دغدغه کارشناسان و سمن ها، ریاست سازمان حفاظت محیط زیست از وزیر نیرو خواسته است که یکبار دیگر گمانه زنی انجام شده و با حفر چاهک به صورت کاملا تصادفی و در نقاط مختلف، نمونه برداری صورت گیرد و نتایج نمونه برداری از لایه های زمین به صورت نیم رخ های عمقی و عرضی به سازمان محیط زیست داده شود تا مشکلی پیش نیاید.»

معاون محیط زیست انسانی سازمان حفاظت محیط زیست گفت : « سد چم شیر یکی از سدهای بزرگ کشور است که وزارت نیرو آن را با هدف بهبود اراضی زیر کشت در پایاب استان های خوزستان و بوشهر و نیز تولید الکتریسیته، روی رودخانه زهره احداث کرده است. این سد تاکنون حدود ۹۴ درصد پیشرفت فیزیکی دارد. اما چند ابهام در خصوص بهره برداری و آبگیری از سد مطرح شده است که باید بررسی شود. موضوعاتی از قبیل واقع شدن دریاچه سد در یک میدان نفتی با چندین چاه نفت و اختلافات فنی و کارشناسی فی مابین دو وزارتخانه نفت و نیرو موجب ایجاد اخلال در ادامه پیگیری برای آبگیری از سد شده است. همچنین مطرح شدن موضوع وجود احتمالی سازندها و لایه های دارای نمک در محدوده پیرامونی و دریاچه سد نیز از جمله ابهاماتی بوده است که بحث شوری احتمالی آب دریاچه سد را در آینده افزایش داده است.»

حشمتی خاطرگفت:« با توجه به پیگیری های دستگاه های نظارتی و حاکمیتی مانند کمیسیون اصل ۹۰ مجلس شورای اسلامی، معاونت حقوقی ریاست جمهوری و سازمان حفاظت محیط زیست، موضوع انجام بازدیدها، بررسی ها و نمونه برداری های میدانی توسط این سازمان در دستور کار قرار گرفت.»

او درباره انتشار گزارشی از نشست کارشناسی عوامل و مدیران اجرایی طرح سد چم شیر با حضور کارشناس معاونت محیط زیست انسانی سازمان حفاظت محیط زیست نیز گفت:« در راستای انجام بازدیدها و نمونه برداری ها از این سد، دفاتر تخصصی معاونت محیط زیست انسانی سازمان به همراه اداره کل حفاظت محیط زیست استان نسبت به انجام بازدید و بررسی های مورد نظر طی هفته جاری اقدام کردند که برای اطلاع رسانی در همین رابطه نیز نشست کارشناسی توسط عوامل و مدیران اجرایی طرح “سد چمشیر” در تاریخ ۲۳ آذر ۱۴۰۱ در محل سد (با شرکت کارشناس این معاونت) برگزار شد. در این نشست موضوعات کارشناسی از جمله موضوعات مرتبط با زمین شناسی، چینه شناسی، گسل ها و ساختمان زمین شناسی منطقه و وضعیت ساختگاه و دریاچه سد و نتایج بررسی ها و نمونه برداری های صورت گرفته مطرح شد.»

معاون محیط زیست انسانی سازمان حفاظت محیط زیست همچنین گفت که « در عین حال برای موضوع بهره برداری و یا آبگیری از سد، با توجه به بررسی های صورت گرفته مقرر شد تا بررسی های تکمیلی برای تداخل هرچه کمتر میدان نفتی، بهره برداری اصولی و استاندارد از چاه های نفت ( به منظور جلوگیری از هرگونه نشت و انتشار احتمالی مواد نفتی از چاه های واقع در دریاچه سد) و نیز بررسی های تکمیلی مربوط به میزان “حقابه زیست محیطی رودخانه زهره” بر مبنای سه سناریوی “خشکسالی، ترسالی و نرمال” و ارایه جدول رهاسازی ماهانه حقابه در قالب سه سناریوی تعیین شده توسط وزارت نیرو و عوامل اجرایی سد، صورت پذیرفته و پس از ارایه نتایج اطمینان بخش آن، نسبت به آبگیری و یا بهره برداری از طرح ( البته به انضمام تحویل یک دستگاه هیدرومتری آنلاین کمی – کیفی به سازمان ) اقدام کنند.»

حشمتی در ادامه گفت که « اگرچه مسوولان آب منطقه ای استان، پیشتر اعلام کرده اند که نتایج آزمایش ها نشان می دهد بحث انحلال سازندها و شورشدن آب در دریاچه سد، منتفی است؛ اما به علت دغدغه کارشناسان و سمن ها، ریاست سازمان حفاظت محیط زیست از وزیر نیرو خواسته اند که یکبار دیگر گمانه زنی انجام شده و با حفر چاهک به صورت کاملا تصادفی و در نقاط مختلف، نمونه برداری صورت گیرد و نتایج نمونه برداری از لایه های زمین به صورت نیم رخ های عمقی و عرضی به سازمان محیط زیست داده شود تا مشکلی پیش نیاید.»

او همچنین گفت :« البته گفته می شود با توجه به تراز آبی که زمان آبگیری سد انجام می شود، فعلا مشکل خاصی در این زمینه وجود نخواهد داشت؛ اما چون احتمال وجود گنبدهای نمکی نهفته و حبس شدن نمک در دوره های مختلف زمین شناسی با توجه به جنس سنگ های مختلف در آن منطقه وجود دارد، از وزارت نیرو خواسته ایم که دوباره نمونه برداری انجام شود.»

معاون محیط زیست انسانی سازمان حفاظت محیط زیست در انتها تاکید کرد که « تا زمان مشخص شدن ابهامات فوق الذکر و نیز ارایه گزارش بازنگری شده حقابه رودخانه توسط وزارت نیرو، سازمان حفاظت محیط زیست نسبت به انجام نظارت ها و پایش های معمول اقدام خواهد کرد و همان طور که رییس سازمان حفاظت محیط زیست در سفر به استان کهگیلویه و بویراحمد اعلام کردند، سازمان حفاظت محیط زیست اجازه تکرار گتوند دومی را نخواهد داد و حتما بایستی نتایج ارزیابی مطالعات در دریاچه سد چمشیر به تایید مراجع ذیصلاح برسد و تا اطمینان حاصل نشود، این سازمان هیچ مجوزی برای آبگیری نخواهد داد.»